అథ ద్వితీయః సర్గః విజ్ఞానభానుమతి కాలబలేన లీనే దుర్భాష్యసంతమససంతతితో జనేంఽధే । మార్గాత్ సతాం స్ఖలతి ఖిన్నహృదో ముకుందం దేవాశ్చతుర్ముఖముఖాః శరణం ప్రజగ్ముః ॥ ౧ ॥ నాథః కలౌ త్రియుగహూతిరనుద్‍బుభూషుః బ్రహ్మాణమప్యనవతారమనాదిదిక్షుః । సర్వజ్ఞమన్యమనవేక్ష సకార్యవీర్యం స్మేరాననో భువనజీవనమాబభాషే ॥ ౨ ॥ వేదాంతమార్గపరిమార్గణదీనదూనా దైవీః ప్రజా విశరణాః కరుణాపదం నః । ఆనందయేః సుముఖ భూషితభూమిభాగో రూపాంతరేణ మమ సద్గుణనిర్ణయేన ॥ ౩ ॥ ఆదేశవౌలిమణిముజ్జ్వలవర్ణమేనం బద్ధాంజలిర్మరుదనర్ఘ(ర్ఘ్య)మధత్త మూర్ధ్నా । హారావలీమివ హృదా విబుధేంద్రయాఞ్చాం బిభ్రన్ నిజాననుజిఘృక్షురవాతితీర్షత్ ॥ ౪ ॥ కాలః స ఏవ సమవర్తత నామ యావత్ చింతాకులం వివిధసాధుకులం బభూవ । వేదాంతసంతతకృతాంతరసం న విద్మః శ్రేయో లభేమహి కథం ను వయం బతేతి ॥ ౫ ॥ తత్ప్రీతయే రజతపీఠపురాధివాసీ దేవో వివేశ పురుషం శుభసూచనాయ । ప్రాప్తే మహాయ మహితాయ మహాజనౌఘే కోలాహలేన స(సు)కుతూహలిని ప్రవృత్తే ॥ ౬ ॥ ఆవిష్టవానకుశలం పురుషం ప్రకృత్యా ప్రత్యాయయన్ నిజజనాన్ నితరామనృత్యత్ । ఉత్తుంగకేతుశిఖరే స కృతాంగహారో రంగాంతరే నట ఇవాఖిలవిస్మయాత్‍మా ॥ ౭ ॥ ఆభాష్య సోఽత్ర జనతాం శపథానువిద్ధం ఉచ్చైరిదం వచనముద్ధృతదోర్బభాషే । ఉత్పత్స్యతే జగతి విశ్వజనీనవృత్తిః విశ్వజ్ఞ ఏవ భగవానచిరాదిహేతి ॥ ౮ ॥ సద్వీపవారినిధిసప్తకభూతధాత్ర్యా మధ్యేఽపి కర్మభువి భారతనామఖండే । కాలే కలౌ సువిమలాన్వయలబ్ధజన్మా సన్మధ్యగేహకులవౌలిమణిర్ద్విజోఽభూత్ ॥ ౯ ॥ వేదాద్రిసద్రజతపీఠపురేశ్వరాభ్యాం గ్రామో విభూషితతరః శివరూప్యనామా । హేమాద్రిరాజవిభురాజదిలావృతాభః తస్యాభవద్గురుగుణః ఖలు మూలభూమిః ॥ ౧౦ ॥ రామాధివేశితహరిస్వసృవౌలిమాలా- రాజద్విమానగిరిశోభితమధ్యువాస । క్షేత్రం స పాజకపదం త్రికులైకకేతుః కం యద్దధాతి సతతం ఖలు విశ్వపాజాత్ ॥ ౧౧ ॥ అర్థం కమప్యనవమం పురుషార్థహేతుం పుంసాం ప్రదాతుముచితాముచితస్వరూపామ్ । కన్యాం సువర్ణలసితామివ వేదవిద్యాం జగ్రాహ విప్రవృషభప్రతిపాదితాం సః ॥ ౧౨ ॥ రేమేఽచ్ఛయోపనిషదేవ మహావివేకో భక్త్యేవ శుద్ధకరణః పరమశ్రితాఽలమ్ । మిథ్యాభిమానరహితః పరయేవ ముక్త్యా స్వానందసంతతికృతా స తయా ద్విజేంద్రః ॥ ౧౩ ॥ తస్య ప్రభోశ్చరణయోః కులదేవతాయా భక్తిం బబంధ నిజధర్మరతః స ధీరః । విజ్ఞాతభారతపురాణమహారహస్యం యం భట్ట ఇత్యభివదంతి జనా వినీతమ్ ॥ ౧౪ ॥ గోవిందసుందరకథాసుధయా స నృాణాం ఆనందయన్న కిల కేవలమింద్రియాణి । కింతు ప్రభో రజతపీఠపురే పదాబ్జం శ్రీవల్లభస్య భజతామపి దైవతానామ్ ॥ ౧౫ ॥ ఇత్థం హరేర్గుణకథాసుధయా సుతృప్తో నైర్గుణ్యవాదిషు జనేష్వపి సాగ్రహేషు । తత్త్వే స కాలచలధీరతిసంశయాలుః ధీమాన్ ధియా శ్రవణశోధితయా ప్రదధ్యౌ ॥ ౧౬ ॥ త్రాతా య ఏవ నరకాత్ స హి పుత్రనామా ముఖ్యావనం న సులభం పురుషాదపూర్ణాత్ । తస్మాత్ సమస్తవిదపత్‍యమవద్యహీనం విద్యాకరాకృతి లభేమహి కైరుపాయైః ॥ ౧౭ ॥ పూర్వేఽపి కర్దమపరాశరపాండుముఖ్యా యత్సేవయా గుణగణాఢ్యమపత్యమాపుః । తం పూర్ణసద్గుణతనుం కరుణామృతాబ్ధిం నారాయణం కులపతిం శరణం వ్రజేమ ॥ ౧౮ ॥ ఇత్థం విచింత్య స విచింత్యమనన్యబంధుః ప్రేష్ఠప్రదం రజతపీఠపురాధివాసమ్ । భక్త్యా భవాబ్ధిభయభంగదయా శుభాత్మా భేజే భుజంగశయనం ద్విషడబ్దకాలమ్ ॥ ౧౯ ॥ పత్న్యా సమం భగవతః స భజన్ పదాబ్జం భోగాన్ లఘూనపి పునర్లఘయాంచకార । దాంతం స్వయం చ హృదయం దమయాంచకార స్వచ్ఛం చ దేహమధికం విమలీచకార ॥ ౨౦ ॥ తీవ్రైః పయోవ్రతముఖైర్వివిధైర్వ్రతాగ్రైః జాయాపతీ గుణగణార్ణవపుత్రకామౌ । సంపూర్ణపూరుషమతోషయతాం నితాంతం దేవేరితావివ పురాఽదితికశ్యపౌ తౌ ॥ ౨౧ ॥ నాథస్య భూరికరుణాసుధయాఽభిషిక్తౌ శ్రీశ్రీధరప్రతతిసారశరీరయష్టీ । భూరివ్రతప్రభవదివ్యసుకాంతిమంతౌ తౌ దేహశుద్ధిమతిమాత్రమథాలభేతామ్ ॥ ౨౨ ॥ కాంతాదృతౌ సముచితేఽథ బభార గర్భం సా భూసురేంద్రదుహితా జగతాం సుఖాయ । అచ్ఛాంబరేవ రజనీ పరిపూరితాశా భావిన్యపాస్తతమసం విధుమాద్యపక్షాత్ ॥ ౨౩ ॥ తం పూర్వపక్షసితబింబమివ ప్రవృద్ధం యావద్ ద్విజేంద్రవనితా సుషువేఽత్ర తావత్ । అంశేన వాయురవతీర్య స రూప్యపీఠే విష్ణుం ప్రణమ్య భవనం ప్రయయౌ తదీయమ్ ॥ ౨౪ ॥ సంపూర్ణలక్షణచణం నవరాజమాన- ద్వారాంతరం పరమసుందరమందిరం తత్ । రాజేవ సత్పురవరం భువనాధిరాజో నిష్కాసయన్ పరమసౌ భగవాన్ వివేశ ॥ ౨౫ ॥ సంతుష్యతాం సకలసన్నికరైరసద్భిః ఖిద్యేత వాయురయమావిరభూత్ పృథివ్యామ్ । ఆఖ్యానితీవ సురదుందుభిమంద్రనాదః ప్రాశ్రావి కౌతుకవశైరిహ మానవైశ్చ ॥ ౨౬ ॥ నాథం నిషేవ్య భవనానతిదూరమాప్తః ప్రాజ్ఞో మహప్రకృతదుందుభినాదపూర్వాత్ । పుత్రోద్భవశ్రవణతో మహదాప్య సౌఖ్యం జ్ఞానం పరోక్షపదమప్‍యమతేష్టహేతుమ్ ॥ ౨౭ ॥ ఆవిశ్య వేశ్మ నిజనందనమిందువక్త్రం భూయోఽభినంద్య స ముకుందదయాం ప్రవంద్య । జాతస్య తస్య గుణజాతవహస్య జాత- కర్మాదికర్మనివహం విదధే సుకర్మా ॥ ౨౮ ॥ జ్ఞానార్థమేవ యదభూదసుదేవ ఏష యద్వాసుదేవపదభక్తిరతః సదాఽసౌ । తద్వాసుదేవపదమన్వవదన్ సురేంద్రాః తాతేన యన్నిగదితం సుతనామకర్త్‍రా ॥ ౨౯ ॥ పాతుం పయాంసి శిశవే కిల గోప్రదోఽస్మై పూర్వాలయః స్వసుతసూనుతయా ప్రజాతః । నిర్వాణహేతుమలభిష్ట పరాత్మవిద్యాం దానం ధ్రువం ఫలతి పాత్రగుణానుకూల్‍యాత్ ॥ ౩౦ ॥ అత్రస్తమేవ సతతం పరిుల్లచక్షుః కాంత్యా విడంబితనవేందు జగత్యనర్ఘమ్ । తత్ పుత్రరత్నముపగృహ్య కదాచిదాప్తః స్వస్వామినే బుధ ఉపాయనమార్పయత్ సః ॥ ౩౧ ॥ నత్వా హరిం రజతపీఠపురాధివాసం బాలస్య సంపదమనాపదమర్థయిత్‍వా । సాకం సుతేన పరివారజనాన్‍వితోఽసౌ ప్రాయాన్నిశీథసమయే నిజమేవ ధామ ॥ ౩౨ ॥ దోషేయుషాం సమమనేన వనేఽతిభీమే తత్క్రీడితగ్రహ ఇహైకతమం తుతోద । ఉద్వాంతరక్‍తమవలోక్య తమభ్యధాయి కేనాప్యహో న శిశుతుత్ కథమేష ఇత్థమ్ ॥ ౩౩ ॥ ఆవిశ్య పూరుషమువాచ మహాగ్రహోఽసౌ అస్మద్విహారసమయోపగతాన్ సమస్తాన్ । యచ్ఛక్తిగుప్తిరహితానలమస్మి హంతుం లోకేశ్వరః స బత బాలతమః కిలేతి ॥ ౩౪ ॥ స్తన్యేన బాలమనుతోష్య ముహుః స్వధామ్నో మాతా కదాచన యయౌ విరహాసహాఽపి । విశ్వస్య విశ్వపరిపాలకపాలనాయ కన్యాం నిజామనుగుణాం కిల భీరురేషా ॥ ౩౫ ॥ సా బాలకం ప్రరుదితం పరిసాంత్వయంతీ ముగ్ధాక్షరేణ వచసాఽనునినాయ ముగ్ధా । మా తాతతాత సుముఖేతి పునః ప్రరోదీః మాతా తనోతి రుచితం త్వరితం తవేతి ॥ ౩౬ ॥ రోదే క్రియాసమభిహారత ఏవ వృత్తేః పోతస్య మాతరి చిరాదపి నాఽఽగతాయామ్ । జగ్రాహ బాలమథ చైక్షత మాతృమార్గం సాఽపి క్రియాసమభిహారత ఏవ బాలా ॥ ౩౭ ॥ కర్తవ్యమౌఢ్యమభిపద్య నిరూప్య సా తం ప్రాభోజయత్ ఖలు కులిత్థకులం ప్రపక్వమ్ । శీతం పయోఽపి సతతం పరిపాయయంతీ యస్యోష్ణరోగమతివేలమశంకతాంబా ॥ ౩౮ ॥ నూనం పిపాసురతిరోదితి హంత బాలో ధిఙ్ మాం దయావిరహితాం పరకృత్యసక్తామ్ । ఇత్యాకులా గృహముపేత్య తదా ప్రసన్నం పూర్ణోదరం సుతమవైక్షత విప్రపత్నీ ॥ ౩౯ ॥ పృష్ట్వాఽవగమ్య సకలం చ తతః ప్రవృత్తం యూనాం చ దుఃసహమిదం శిశునోపభుక్‍తమ్ । ఇత్థం విచింత్య తనయాం బహు భర్త్సయంత్యా భీతం తయోత కుపితం మనసాఽనుతప్‍తమ్ ॥ ౪౦ ॥ ఆరోగ్యశాలిని తదాఽపి పురేవ పుత్రే విస్మేరతాముపజగామ జనన్యముష్య । యస్య త్రిలోకజననీ జననీ విషేఽపి పీతే న విస్మయమవాప సమస్తశక్తేః ॥ ౪౧ ॥ స్తన్యం ముహుః కిల దదౌ జననీ గృహీత్వా క్షేమాయ తం కిల దధజ్జనకో జజాప । అన్యో జనోఽపి కిల లాలయతి స్మ కింతు సర్వోఽపి తన్ముఖసుహాసరసాయనోత్కః ॥ ౪౨ ॥ దేవాదిసద్భిరనుపాలితయాఽఽదరేణ దేవ్యాత్మనేవ విలసత్పదయా నితాంతమ్ । అవ్యక్తయా ప్రథమతో వదనేఽస్య వాణ్యా శాలీనయేవ భువనార్చితయా విజహ్రే ॥ ౪౩ ॥ పాగ్రింఖణం స్వయమథ స్థితమేష చక్రే పశ్చాద్గతిం పరిచయేన కిల క్రమేణ । విశ్వస్య చేష్టితమహో యదనుగ్రహేణ సర్వం తదస్య పవనస్య విడంబనం హి ॥ ౪౪ ॥ పుచ్ఛాంతమచ్ఛమవలంబ్య కదాచిదేషః ప్రాతర్వ్రజాద్‍వ్రజత ఏవ నిజర్షభస్య । ప్రాయాత్ ప్రియస్య సహసా స్వజనైరదృష్టో నానావనేషు చరతశ్చరతస్తృణాని ॥ ౪౫ ॥ ఉత్తుంగశృంగలసితస్య మహిష్ఠమూర్తేః పాదావృతావనితలస్య సురంధ్రకస్య । ఆశ్రిత్య తస్య శుశుభేఽవయవైకదేశం బాలో దివాకర ఇవోదయపర్వతస్య ॥ ౪౬ ॥ లీలాం కరోతి ను గృహాంతరగో ను బాలః కూపాంతరే ను పతితః ప్రకృతిస్వతంత్రః । ఇత్థం విచింత్య స ముహుః స్వజనో విమృగ్య హంతానవేక్ష్య తనయం హృది తాపమాప ॥ ౪౭ ॥ బాలస్య బాలపరిలంబనగోచరం తత్ వ్యశ్వస్యతాపి వచనం వనగోచరోక్తమ్ । యత్ సాయమైక్షత జనః శిశుమావ్రజంతమ్ ఏకాబ్దకం వృషభబాలకృతావలంబమ్ ॥ ౪౮ ॥ చింతామణీంద్రమివ చింతితదం దరిద్రో విజ్ఞానమార్గమివ విష్ణుపరం ముముక్షుః । నష్టం చ నందనమితి స్వజనోఽస్య లబ్ధ్వా నాథస్య తస్య తమనుగ్రహమేవ మేనే ॥ ౪౯ ॥ లీలావసానసమయే సహసా కదాచిత్ ఆర్యోఽమునాఽభ్యవహృతిం ప్రతి చోద్యమానః । రోద్ధైష నోఽస్తి ధనికో వృషవిక్రయీతి ప్రోవాచ నందనముఖేందుమవేక్ష్య మందమ్ ॥ ౫౦ ॥ లీలాకరేణ స కరేణ సుకోమలేన బీజాంతరాణి కిల కానిచిదాశు తస్మై । స్మిత్వాఽర్భకోఽభిమతనిష్కపదే యదాఽదాత్ ఆదత్త తాని ధనికో బహుమానపూర్వమ్ ॥ ౫౧ ॥ లబ్ధం సుతాదితి వదన్ ద్విజపుంగవేన కాలాంతరే నిజధనే ప్రతిదిత్సితేఽపి । సాక్షాదమానవనవాకృతితః స లేభే బీజచ్ఛలేన పురుషార్థమహో విశిష్టమ్ ॥ ౫౨ ॥ వాసుదేవమిహ వాసుదేవతా- సత్కలామభిననంద తం జనః । వాసుదేవమితి వాసుదేవసన్- నామకం వివిధలీలమర్భకమ్ ॥ ౫౩ ॥ ఇతి విహరతి మహ్యాం విష్ణుదాసేఽపి గూఢే సమజని సుజనానాం చిత్తమానందపూర్ణమ్ । ఉదయతి ఘనమాలాలీనభానౌ చ భానౌ నను జననయనాబ్జైర్లభ్యతేఽలం వికాసః ॥ ౫౪ ॥ ॥ ఇతి శ్రీమత్కవికులతిలకశ్రీత్రివిక్రమపండితాచార్యసుత- శ్రీనారాయణపండితాచార్యవిరచితే శ్రీమత్సుమధ్వవిజయే మహాకావ్యే ఆనందాంకే ద్వితీయః సర్గః ॥