విజ్ఞానభానుమతి కాలబలేన లీనే
దుర్భాష్యసంతమససంతతితో జనేంఽధే ।
మార్గాత్ సతాం స్ఖలతి ఖిన్నహృదో ముకుందం
దేవాశ్చతుర్ముఖముఖాః శరణం ప్రజగ్ముః ॥ ౧ ॥
నాథః కలౌ త్రియుగహూతిరనుద్‍బుభూషుః
బ్రహ్మాణమప్యనవతారమనాదిదిక్షుః ।
సర్వజ్ఞమన్యమనవేక్ష సకార్యవీర్యం
స్మేరాననో భువనజీవనమాబభాషే ॥ ౨ ॥
వేదాంతమార్గపరిమార్గణదీనదూనా
దైవీః ప్రజా విశరణాః కరుణాపదం నః ।
ఆనందయేః సుముఖ భూషితభూమిభాగో
రూపాంతరేణ మమ సద్గుణనిర్ణయేన ॥ ౩ ॥
ఆదేశవౌలిమణిముజ్జ్వలవర్ణమేనం
బద్ధాంజలిర్మరుదనర్ఘ(ర్ఘ్య)మధత్త మూర్ధ్నా ।
హారావలీమివ హృదా విబుధేంద్రయాఞ్చాం
బిభ్రన్ నిజాననుజిఘృక్షురవాతితీర్షత్ ॥ ౪ ॥
కాలః స ఏవ సమవర్తత నామ యావత్
చింతాకులం వివిధసాధుకులం బభూవ ।
వేదాంతసంతతకృతాంతరసం న విద్మః
శ్రేయో లభేమహి కథం ను వయం బతేతి ॥ ౫ ॥
తత్ప్రీతయే రజతపీఠపురాధివాసీ
దేవో వివేశ పురుషం శుభసూచనాయ ।
ప్రాప్తే మహాయ మహితాయ మహాజనౌఘే
కోలాహలేన స(సు)కుతూహలిని ప్రవృత్తే ॥ ౬ ॥
ఆవిష్టవానకుశలం పురుషం ప్రకృత్యా
ప్రత్యాయయన్ నిజజనాన్ నితరామనృత్యత్ ।
ఉత్తుంగకేతుశిఖరే స కృతాంగహారో
రంగాంతరే నట ఇవాఖిలవిస్మయాత్‍మా ॥ ౭ ॥
ఆభాష్య సోఽత్ర జనతాం శపథానువిద్ధం
ఉచ్చైరిదం వచనముద్ధృతదోర్బభాషే ।
ఉత్పత్స్యతే జగతి విశ్వజనీనవృత్తిః
విశ్వజ్ఞ ఏవ భగవానచిరాదిహేతి ॥ ౮ ॥
సద్వీపవారినిధిసప్తకభూతధాత్ర్యా
మధ్యేఽపి కర్మభువి భారతనామఖండే ।
కాలే కలౌ సువిమలాన్వయలబ్ధజన్మా
సన్మధ్యగేహకులవౌలిమణిర్ద్విజోఽభూత్ ॥ ౯ ॥
వేదాద్రిసద్రజతపీఠపురేశ్వరాభ్యాం
గ్రామో విభూషితతరః శివరూప్యనామా ।
హేమాద్రిరాజవిభురాజదిలావృతాభః
తస్యాభవద్గురుగుణః ఖలు మూలభూమిః ॥ ౧౦ ॥
రామాధివేశితహరిస్వసృవౌలిమాలా-
రాజద్విమానగిరిశోభితమధ్యువాస ।
క్షేత్రం స పాజకపదం త్రికులైకకేతుః
కం యద్దధాతి సతతం ఖలు విశ్వపాజాత్ ॥ ౧౧ ॥
అర్థం కమప్యనవమం పురుషార్థహేతుం
పుంసాం ప్రదాతుముచితాముచితస్వరూపామ్ ।
కన్యాం సువర్ణలసితామివ వేదవిద్యాం
జగ్రాహ విప్రవృషభప్రతిపాదితాం సః ॥ ౧౨ ॥
రేమేఽచ్ఛయోపనిషదేవ మహావివేకో
భక్త్యేవ శుద్ధకరణః పరమశ్రితాఽలమ్ ।
మిథ్యాభిమానరహితః పరయేవ ముక్త్యా
స్వానందసంతతికృతా స తయా ద్విజేంద్రః ॥ ౧౩ ॥
తస్య ప్రభోశ్చరణయోః కులదేవతాయా
భక్తిం బబంధ నిజధర్మరతః స ధీరః ।
విజ్ఞాతభారతపురాణమహారహస్యం
యం భట్ట ఇత్యభివదంతి జనా వినీతమ్ ॥ ౧౪ ॥
గోవిందసుందరకథాసుధయా స నృాణాం
ఆనందయన్న కిల కేవలమింద్రియాణి ।
కింతు ప్రభో రజతపీఠపురే పదాబ్జం
శ్రీవల్లభస్య భజతామపి దైవతానామ్ ॥ ౧౫ ॥
ఇత్థం హరేర్గుణకథాసుధయా సుతృప్తో
నైర్గుణ్యవాదిషు జనేష్వపి సాగ్రహేషు ।
తత్త్వే స కాలచలధీరతిసంశయాలుః
ధీమాన్ ధియా శ్రవణశోధితయా ప్రదధ్యౌ ॥ ౧౬ ॥
త్రాతా య ఏవ నరకాత్ స హి పుత్రనామా
ముఖ్యావనం న సులభం పురుషాదపూర్ణాత్ ।
తస్మాత్ సమస్తవిదపత్‍యమవద్యహీనం
విద్యాకరాకృతి లభేమహి కైరుపాయైః ॥ ౧౭ ॥
పూర్వేఽపి కర్దమపరాశరపాండుముఖ్యా
యత్సేవయా గుణగణాఢ్యమపత్యమాపుః ।
తం పూర్ణసద్గుణతనుం కరుణామృతాబ్ధిం
నారాయణం కులపతిం శరణం వ్రజేమ ॥ ౧౮ ॥
ఇత్థం విచింత్య స విచింత్యమనన్యబంధుః
ప్రేష్ఠప్రదం రజతపీఠపురాధివాసమ్ ।
భక్త్యా భవాబ్ధిభయభంగదయా శుభాత్మా
భేజే భుజంగశయనం ద్విషడబ్దకాలమ్ ॥ ౧౯ ॥
పత్న్యా సమం భగవతః స భజన్ పదాబ్జం
భోగాన్ లఘూనపి పునర్లఘయాంచకార ।
దాంతం స్వయం చ హృదయం దమయాంచకార
స్వచ్ఛం చ దేహమధికం విమలీచకార ॥ ౨౦ ॥
తీవ్రైః పయోవ్రతముఖైర్వివిధైర్వ్రతాగ్రైః
జాయాపతీ గుణగణార్ణవపుత్రకామౌ ।
సంపూర్ణపూరుషమతోషయతాం నితాంతం
దేవేరితావివ పురాఽదితికశ్యపౌ తౌ ॥ ౨౧ ॥
నాథస్య భూరికరుణాసుధయాఽభిషిక్తౌ
శ్రీశ్రీధరప్రతతిసారశరీరయష్టీ ।
భూరివ్రతప్రభవదివ్యసుకాంతిమంతౌ
తౌ దేహశుద్ధిమతిమాత్రమథాలభేతామ్ ॥ ౨౨ ॥
కాంతాదృతౌ సముచితేఽథ బభార గర్భం
సా భూసురేంద్రదుహితా జగతాం సుఖాయ ।
అచ్ఛాంబరేవ రజనీ పరిపూరితాశా
భావిన్యపాస్తతమసం విధుమాద్యపక్షాత్ ॥ ౨౩ ॥
తం పూర్వపక్షసితబింబమివ ప్రవృద్ధం
యావద్ ద్విజేంద్రవనితా సుషువేఽత్ర తావత్ ।
అంశేన వాయురవతీర్య స రూప్యపీఠే
విష్ణుం ప్రణమ్య భవనం ప్రయయౌ తదీయమ్ ॥ ౨౪ ॥
సంపూర్ణలక్షణచణం నవరాజమాన-
ద్వారాంతరం పరమసుందరమందిరం తత్ ।
రాజేవ సత్పురవరం భువనాధిరాజో
నిష్కాసయన్ పరమసౌ భగవాన్ వివేశ ॥ ౨౫ ॥
సంతుష్యతాం సకలసన్నికరైరసద్భిః
ఖిద్యేత వాయురయమావిరభూత్ పృథివ్యామ్ ।
ఆఖ్యానితీవ సురదుందుభిమంద్రనాదః
ప్రాశ్రావి కౌతుకవశైరిహ మానవైశ్చ ॥ ౨౬ ॥
నాథం నిషేవ్య భవనానతిదూరమాప్తః
ప్రాజ్ఞో మహప్రకృతదుందుభినాదపూర్వాత్ ।
పుత్రోద్భవశ్రవణతో మహదాప్య సౌఖ్యం
జ్ఞానం పరోక్షపదమప్‍యమతేష్టహేతుమ్ ॥ ౨౭ ॥
ఆవిశ్య వేశ్మ నిజనందనమిందువక్త్రం
భూయోఽభినంద్య స ముకుందదయాం ప్రవంద్య ।
జాతస్య తస్య గుణజాతవహస్య జాత-
కర్మాదికర్మనివహం విదధే సుకర్మా ॥ ౨౮ ॥
జ్ఞానార్థమేవ యదభూదసుదేవ ఏష
యద్వాసుదేవపదభక్తిరతః సదాఽసౌ ।
తద్వాసుదేవపదమన్వవదన్ సురేంద్రాః
తాతేన యన్నిగదితం సుతనామకర్త్‍రా ॥ ౨౯ ॥
పాతుం పయాంసి శిశవే కిల గోప్రదోఽస్మై
పూర్వాలయః స్వసుతసూనుతయా ప్రజాతః ।
నిర్వాణహేతుమలభిష్ట పరాత్మవిద్యాం
దానం ధ్రువం ఫలతి పాత్రగుణానుకూల్‍యాత్ ॥ ౩౦ ॥
అత్రస్తమేవ సతతం పరిుల్లచక్షుః
కాంత్యా విడంబితనవేందు జగత్యనర్ఘమ్ ।
తత్ పుత్రరత్నముపగృహ్య కదాచిదాప్తః
స్వస్వామినే బుధ ఉపాయనమార్పయత్ సః ॥ ౩౧ ॥
నత్వా హరిం రజతపీఠపురాధివాసం
బాలస్య సంపదమనాపదమర్థయిత్‍వా ।
సాకం సుతేన పరివారజనాన్‍వితోఽసౌ
ప్రాయాన్నిశీథసమయే నిజమేవ ధామ ॥ ౩౨ ॥
దోషేయుషాం సమమనేన వనేఽతిభీమే
తత్క్రీడితగ్రహ ఇహైకతమం తుతోద ।
ఉద్వాంతరక్‍తమవలోక్య తమభ్యధాయి
కేనాప్యహో న శిశుతుత్ కథమేష ఇత్థమ్ ॥ ౩౩ ॥
ఆవిశ్య పూరుషమువాచ మహాగ్రహోఽసౌ
అస్మద్విహారసమయోపగతాన్ సమస్తాన్ ।
యచ్ఛక్తిగుప్తిరహితానలమస్మి హంతుం
లోకేశ్వరః స బత బాలతమః కిలేతి ॥ ౩౪ ॥
స్తన్యేన బాలమనుతోష్య ముహుః స్వధామ్నో
మాతా కదాచన యయౌ విరహాసహాఽపి ।
విశ్వస్య విశ్వపరిపాలకపాలనాయ
కన్యాం నిజామనుగుణాం కిల భీరురేషా ॥ ౩౫ ॥
సా బాలకం ప్రరుదితం పరిసాంత్వయంతీ
ముగ్ధాక్షరేణ వచసాఽనునినాయ ముగ్ధా ।
మా తాతతాత సుముఖేతి పునః ప్రరోదీః
మాతా తనోతి రుచితం త్వరితం తవేతి ॥ ౩౬ ॥
రోదే క్రియాసమభిహారత ఏవ వృత్తేః
పోతస్య మాతరి చిరాదపి నాఽఽగతాయామ్ ।
జగ్రాహ బాలమథ చైక్షత మాతృమార్గం
సాఽపి క్రియాసమభిహారత ఏవ బాలా ॥ ౩౭ ॥
కర్తవ్యమౌఢ్యమభిపద్య నిరూప్య సా తం
ప్రాభోజయత్ ఖలు కులిత్థకులం ప్రపక్వమ్ ।
శీతం పయోఽపి సతతం పరిపాయయంతీ
యస్యోష్ణరోగమతివేలమశంకతాంబా ॥ ౩౮ ॥
నూనం పిపాసురతిరోదితి హంత బాలో
ధిఙ్ మాం దయావిరహితాం పరకృత్యసక్తామ్ ।
ఇత్యాకులా గృహముపేత్య తదా ప్రసన్నం
పూర్ణోదరం సుతమవైక్షత విప్రపత్నీ ॥ ౩౯ ॥
పృష్ట్వాఽవగమ్య సకలం చ తతః ప్రవృత్తం
యూనాం చ దుఃసహమిదం శిశునోపభుక్‍తమ్ ।
ఇత్థం విచింత్య తనయాం బహు భర్త్సయంత్యా
భీతం తయోత కుపితం మనసాఽనుతప్‍తమ్ ॥ ౪౦ ॥
ఆరోగ్యశాలిని తదాఽపి పురేవ పుత్రే
విస్మేరతాముపజగామ జనన్యముష్య ।
యస్య త్రిలోకజననీ జననీ విషేఽపి
పీతే న విస్మయమవాప సమస్తశక్తేః ॥ ౪౧ ॥
స్తన్యం ముహుః కిల దదౌ జననీ గృహీత్వా
క్షేమాయ తం కిల దధజ్జనకో జజాప ।
అన్యో జనోఽపి కిల లాలయతి స్మ కింతు
సర్వోఽపి తన్ముఖసుహాసరసాయనోత్కః ॥ ౪౨ ॥
దేవాదిసద్భిరనుపాలితయాఽఽదరేణ
దేవ్యాత్మనేవ విలసత్పదయా నితాంతమ్ ।
అవ్యక్తయా ప్రథమతో వదనేఽస్య వాణ్యా
శాలీనయేవ భువనార్చితయా విజహ్రే ॥ ౪౩ ॥
పాగ్రింఖణం స్వయమథ స్థితమేష చక్రే
పశ్చాద్గతిం పరిచయేన కిల క్రమేణ ।
విశ్వస్య చేష్టితమహో యదనుగ్రహేణ
సర్వం తదస్య పవనస్య విడంబనం హి ॥ ౪౪ ॥
పుచ్ఛాంతమచ్ఛమవలంబ్య కదాచిదేషః
ప్రాతర్వ్రజాద్‍వ్రజత ఏవ నిజర్షభస్య ।
ప్రాయాత్ ప్రియస్య సహసా స్వజనైరదృష్టో
నానావనేషు చరతశ్చరతస్తృణాని ॥ ౪౫ ॥
ఉత్తుంగశృంగలసితస్య మహిష్ఠమూర్తేః
పాదావృతావనితలస్య సురంధ్రకస్య ।
ఆశ్రిత్య తస్య శుశుభేఽవయవైకదేశం
బాలో దివాకర ఇవోదయపర్వతస్య ॥ ౪౬ ॥
లీలాం కరోతి ను గృహాంతరగో ను బాలః
కూపాంతరే ను పతితః ప్రకృతిస్వతంత్రః ।
ఇత్థం విచింత్య స ముహుః స్వజనో విమృగ్య
హంతానవేక్ష్య తనయం హృది తాపమాప ॥ ౪౭ ॥
బాలస్య బాలపరిలంబనగోచరం తత్
వ్యశ్వస్యతాపి వచనం వనగోచరోక్తమ్ ।
యత్ సాయమైక్షత జనః శిశుమావ్రజంతమ్
ఏకాబ్దకం వృషభబాలకృతావలంబమ్ ॥ ౪౮ ॥
చింతామణీంద్రమివ చింతితదం దరిద్రో
విజ్ఞానమార్గమివ విష్ణుపరం ముముక్షుః ।
నష్టం చ నందనమితి స్వజనోఽస్య లబ్ధ్వా
నాథస్య తస్య తమనుగ్రహమేవ మేనే ॥ ౪౯ ॥
లీలావసానసమయే సహసా కదాచిత్
ఆర్యోఽమునాఽభ్యవహృతిం ప్రతి చోద్యమానః ।
రోద్ధైష నోఽస్తి ధనికో వృషవిక్రయీతి
ప్రోవాచ నందనముఖేందుమవేక్ష్య మందమ్ ॥ ౫౦ ॥
లీలాకరేణ స కరేణ సుకోమలేన
బీజాంతరాణి కిల కానిచిదాశు తస్మై ।
స్మిత్వాఽర్భకోఽభిమతనిష్కపదే యదాఽదాత్
ఆదత్త తాని ధనికో బహుమానపూర్వమ్ ॥ ౫౧ ॥
లబ్ధం సుతాదితి వదన్ ద్విజపుంగవేన
కాలాంతరే నిజధనే ప్రతిదిత్సితేఽపి ।
సాక్షాదమానవనవాకృతితః స లేభే
బీజచ్ఛలేన పురుషార్థమహో విశిష్టమ్ ॥ ౫౨ ॥
వాసుదేవమిహ వాసుదేవతా-
సత్కలామభిననంద తం జనః ।
వాసుదేవమితి వాసుదేవసన్-
నామకం వివిధలీలమర్భకమ్ ॥ ౫౩ ॥
ఇతి విహరతి మహ్యాం విష్ణుదాసేఽపి గూఢే
సమజని సుజనానాం చిత్తమానందపూర్ణమ్ ।
ఉదయతి ఘనమాలాలీనభానౌ చ భానౌ
నను జననయనాబ్జైర్లభ్యతేఽలం వికాసః ॥ ౫౪ ॥
॥ ఇతి శ్రీమత్కవికులతిలకశ్రీత్రివిక్రమపండితాచార్యసుత-
శ్రీనారాయణపండితాచార్యవిరచితే
శ్రీమత్సుమధ్వవిజయే మహాకావ్యే
ఆనందాంకే ద్వితీయః సర్గః ॥